(Entrevista realizada en xullo de 2022 para A Fouce, revista do Sindicato Labrego Galego – Comisións Labregas, onde apareceu publicada no nº 340, de setembro-outubro. Posteriormente foi publicada en castelán, lixeiramente actualizada e adaptada, na revista do sindicato basco EHNE, Ardatza, nº 606 de inverno de 2022. Reproducida con permiso.)
Antonio Turiel Martínez é un dos máis recoñecidos expertos e divulgadores acerca da Transición Enerxética no Estado español. O seu blog The Oil Crash converteuse nunha das principais referencias sobre o asunto, con millóns de visitas cada ano aos seus artigos, e co seu libro Petrocalipsis: crisis energética global y cómo (no) la vamos a solucionar, publicado en 2020 e un auténtico best-seller. De ascendencia ourensá e leonesa, reside en Catalunya onde está en estreito contacto co mundo rural e pagès. Quixemos coñecer a súa avaliación sobre os efectos da crise enerxética sobre a agricultura e gandeiría e que camiños ve para a supervivencia do sector.
Manuel Casal Lodeiro: Encarecemento desorbitado de combustibles, pensos, plásticos e todo tipo de insumos de tipo industrial… Caos e desabastecemento na cadea de subministracións… Esta situación é conxuntural e debida á invasión de Ucraína, ou hai algo máis de fondo?
Antonio Turiel Martínez: Xa a finais do ano pasado viamos unha forte suba no prezo do gas, dos combustibles, da electricidade… Unha suba asociada ao declive constante da produción de combustibles fósiles, a mesma que levo 20 anos a analizar e 12 a divulgar a través do meu blog, de artigos e conferencias. Non foi nada inesperado, senón, ao contrario, algo que acabou acontecendo máis ou menos nas datas nas que estaba previsto. A extracción de petróleo cae, tamén a de carbón, tamén a de uranio… e a de gas comeza a dar signos de non poder aumentar máis. En medio dun contexto que xa era complicado e que se estaba a agravar, a guerra en Ucraína deunos un apuxón cara ao futuro dun par de anos. É dicir, a guerra por suposto que empeorou as cousas, mais levounos a unha situación á que teriamos chegado igualmente en non demasiado tempo.
MCL: E non é algo que nos afecte só en Europa, en España ou en Galiza. Ti levas tempo seguindo as afectacións enerxéticas a moi diversos sectores (industriais, agrícolas, de transporte…) por todo o mundo e soes facer resumos periódicos da situación no teu blog. Isto é unha crise enerxética ou é máis ben un colapso enerxético (porque as crises suponse que son algo pasaxeiro) en toda regra, que se está desenvolvendo a nivel mundial e no que, por diversas causas, uns países e uns sectores se ven afectados primeiro e caen antes ca outros? Podes darnos conta dalgúns dos efectos máis graves que estean a acontecer noutros países, especialmente no que atinxa máis directamente ao mundo rural e agrícola?
ATM: O que se está a producir é máis un colapso enerxético ca unha crise, porque efectivamente non é algo pasaxeiro. É peor aínda: non hai ningunha forma de substituírmos as fontes de enerxía e mantelo todo igual. Fai falla unha mudanza realmente profunda da nosa sociedade, comezando por unha reforma radical do mundo financieiro e rematando polos modos de consumo.
Nestes momento o máis crítico é a escaseza de diésel e a de gas natural, que se queres comentamos con máis detalle despois. Estes dous procesos de escaseza nos están a levar, por unha banda, a un encarecemento sistemático do transporte e dos procesos extractivos (no caso do diésel) e a un encarecemento e escaseza de fertilizantes nitroxenados (no caso do gas natural). Ambos os dous, diésel e fertilizantes, repercuten dunha maneira extremadamente negativa sobre a actividade agropecuaria, levando en España a prezos disparados que dificultan ou non fan rendibles algunhas explotacións, mais noutros países o problema é meirande, porque non é só encarecemento, é directamente escaseza: está a faltar tanto diésel coma fertilizantes. Isto lévanos da cabeza a unha crise alimentaria mundial. Engádase a iso que este ano a terceira Niña seguida nos últimos anos [a fase fría do fenómeno climático coñecido como El Niño], caracterizouse por unha seca sistemática nas zonas agrícolas máis produtivas do planeta, e é por iso que estamos a falar de catástrofe humanitaria mundial.
No caso de España, imos ver que o prezo dos alimentos básicos se multiplica por 2 ou por 3 neste mesmo ano; e no mundo, imos ver revoltas e guerras xeneralizadas. A situación é tremendamente preocupante.
MCL: Se cadra un dos efectos máis graves e do que menos se fala é da carencia de fertilizantes sintéticos, que son elaborados industrialmente utilizando combustibles fósiles, concretamente gas natural, tamén chamado gas fósil. Isto, que comezou bastantes meses antes da invasión rusa de Ucraína, afecta de cheo á liña de flotación do modelo agroindustrial, non si? Explícanos un pouco a orixe deste problema, como está a afectar a produción de fertilizantes e se estamos abocados, como advirte a FAO e o Banco Mundial, a unha gravísima crise alimentaria mundial en cuestión de meses, que vai afectar case á metade da poboación do planeta!
ATM: A mediados do ano pasado o gas natural comezou a escasear en todo o mundo. Países coma Paquistán comezaron a ter problemas para recibir subministración, mentres que en Europa o prezo chegou a se multiplicar por 6. Isto é consecuencia do consumo crecente do gas natural a medida que imos sendo incapaces de acrecentar a extracción de petróleo, debido a que se usa máis gas ca nunca nas refinarías para tentar sacarlles un pouco máis de combustible aos petróleos de mala calidade que están a chegar actualmente cada vez en maior cantidade.
O gas natural emprégase para moitos usos químicos, e en particular o proceso coñecido coma reforma do metano para producir hidróxeno barato que despois se combina co nitróxeno do aire mediante o proceso de Haber-Bosch para xerar amoníaco e, a partir del, nitrato de amonio, que é o principal fertilizante nitroxenado que se usa no mundo (o N dos fertilizantes NPK). O prezo crecente e a falta de dispoñibilidade de gas, consumido en crecente medida pola decadente industria do petróleo, levou a finais do ano pasado á limitación das exportacións de fertilizantes de grandes produtores coma China, e ao peche de plantas en toda Europa, incluíndo as que Fertiberia ten en Puertollano e Palos de la Frontera. Estes peches duraron varios meses e cando se reabriron as plantas foi —nunca mellor dito— a medio gas, con prezos pactados cos clientes nun nivel moito máis alto e, en xeral, cunha produción de moita menor calidade.
Este problema, combinado coa crise do diésel, levou a que o índice de prezos dos alimentos da FAO se disparase ata valores nunca antes vistos —en termos nominais e tamén descontando a inflación— xa en outubro de 2021, que foi cando a FAO dera a alerta de que nos dirixiamos cara a unha crise alimentaria global. A falla de acción dos países nos primeiros compases desta crise, seguida polo actual pánico proteccionista (moitos países prohibiron a exportación dalgúns alimentos: o trigo nos casos de Rusia, Belarús, Casaquistán e India; o aceite de soia en Indonesia; o polo en Malaisia; o arroz en China), fixo que o Banco Mundial avisase en marzo deste ano de que non iamos cara a unha crise alimentaria global, senón a unha catástrofe humanitaria global a finais de ano. Na súa recente reavaliación da situación, feita en xuño, o Banco Mundial estima que a situación catastrófica ha afectar polo menos ao 40% da poboación mundial e que se vai estender até 2023 como mínimo, e se cadra até 2024.
MCL: E a carencia de diésel é outro cravo no cadaleito do modelo de produción de alimentos baseado nos combustibles fósiles. Esa carencia pode solucionarse dalgún xeito ou deberiamos ir pensando en producir alimentos con moito menor uso de tractores e outra maquinaria movida por diésel? Hai que aprender do Periodo Especial cubano e ir sacando de novo os bois e as bestas aos campos, como xa comezou a facer algunha xente?
ATM: A crise do diésel vén orixinada pola chegada ao máximo da extracción de petróleo cru convencional, o Peak Crude Oil… en 2005! Isto quere dicir que hai xa 17 anos que a extracción de petróleo cru convencional non sobe máis! Ao principio permaneceu practicamente estancada, mais desde hai uns anos está a baixar e agora a caída é cada vez máis acelerada. Para compensar a falla de petróleo cru convencional —que é o máis versátil e barato de procesar— introducíronse os petróleos non convencionais: biocombustibles, petróleos extrapesados de Venezuela e Canadá, petróleo de fracking en EUA e Arxentina, etc. Todos estes son moito máis caros ou directamente ruinosos, e cunha capacidade de produción limitada. En 2014 as compañías petroleiras comprenderon que non pagaban a pena porque para gañar diñeiro [con eles] se tería que vender o petróleo a prezos imposibles, por riba dos 180 $ (dos de entón) por barril, así que dunha maneira discreta, para non alamar e evitar que os seus activos se depreciasen en bolsa, foron desinvestindo do negocio petroleiro: na actualidade, o conxunto das petroleiras inviste un 60% menos ca en 2014 na procura e posta en explotación de novos xacementos, o que en moitos casos, tendo en conta a inflación e tamén que os xacementos son agora máis complexos e custosos, moitas compañías coma por exemplo Repsol só invisten en manter os campos actuais en funcionamento mais non buscan nin un só xacemento máis. Dese xeito, en 2018 chegouse ao máximo de produción de todos os líquidos do petróleo (terminoloxía que engloba os convencionais mais os non convencionais) e actualmente xa caemos un 5% respecto aos valores de entón. O problema é que o diésel cae máis axiña, precisamente porque os non convencionais son máis complicados de procesar, malia representaren cada vez unha porcentaxe maior do petróleo total producido, e tamén porque non se investiu abondo en adaptar as refinarías para os poder procesar. Isto ten a súa lóxica porque as petroleiras saben que ao negocio non lle quedan máis ca uns poucos anos e non queren meter cartos en investimentos que saben que non van dar recuperado. Así que a produción de diésel se estancou en 2015 e está a caer desde 2018, e xa caeu polo menos un 15%.
Este problema do diésel non ten ningunha solución e a sociedade no seu conxunto debe comezar a comprender que vai ter que usar menos diésel. Pero cando falamos de diésel, estamos a falar de maquinaria pesada en xeral, e de tractores e colleitadoras en particular. Iso non quere dicir que o campo se teña que desmecanizar completamente, mais si que se vai ter que reducir e optimizar significativamente a súa mecanización. O campo ten capacidade de destinar unha parte da súa produción a xerar biocombustibles que alimenten a propia maquinaria agrícola, mais esta debe estar realmente optimizada para non consumir unha cantidade excesiva das colleitas. Nalgúns casos, un certo retorno ao uso de animais como complemento pode resultar conveniente por múltiples motivos, aínda que eu non creo que sexa a parte principal da forza de traballo do futuro, se as cousas se fan correctamente.
MCL: Aínda que o emprego de tiro/tracción animal das leiras máis pequenas é unha opción sustentable, polifuncional e moi eficiente enerxeticamente, imaxino que para extensións maiores sería aconsellable pasar por solucións intermedias. Fálanos un pouco máis da posibilidade de alimentar os tractores con aceite vexetal reciclado ou producido nas propias explotacións. A priori semella unha alternativa de baixo custo e relativamente doada de poñer en práctica e de impulsar desde a administración.
ATM: Diversos estudos apuntan a que se podería manter unha mecanización para as explotacións máis grandes destinando o 25% da colleita para a produción de biocombustibles que alimentarían a maquinaria agrícola, porcentaxe que se pode rebaixar lixeiramente se ademais usamos aceite reciclado despois do seu uso en hostelaría e nos fogares, por exemplo. Esa porcentaxe xa é bastante elevada, e aínda por riba non resolve o problema da distribución de alimentos, que, para ser viable, debe ser o máis local posible. Porque, se non, teriamos que destinar unha parte aínda maior dos cultivos a producir diésel para manter unha distribución a grandes distancias, e iso entra en conflito coa seguridade e soberanías alimentarias. Así que si, é unha opción posible, mais que precisa un bo estudo caso por caso. Lamentablemente, ningunha administración está agora mesmo nun pensamento compatible con facer este tipo de cousas que son, porén, tan necesarias.
MCL: Efectivamente, eu coido que hai que estar previdos contra unha excesiva aposta pola produción de agrocombustibles, sobre todo se é dirixida a alimentar usos non prioritarios, ou se compite co uso da terra para alimentación humana. Isto non é en realidade a mesma falsa solución cá actual aposta do Estado por instalar polígonos eólicos a esgalla nos nosos montes e costas, ou os proxectos de biomasa forestal para usos que deberían ser sempre secundarios á produción de alimentos e á preservación dos ecosistemas?
ATM: A produción dos chamados agrocombustibles ou biocombustibles ten que estar limitada a moi poucos usos que sexan verdadeiramente estratéxicos —basicamente maquinaria agrícola e pouco máis— porque do contrario poderiamos volver aos procesos de deforestación que se viviron en Europa ao final da Idade Media e ao principio da Moderna. Por último, a instalación en masa de polígonos de sistemas de Renovable Eléctrica Industrial (REI) é unha solución completamente falsa, que só se explica pola ansia de captar subvencións públicas, porque a electricidade representa pouco máis có 20% da enerxía final que consumimos, e ademais é unha forma de enerxía cun consumo que está a devalar en España de maneira consistente desde 2008, e non precisamente polas melloras en eficiencia, senón polo progresivo empobrecemento da sociedade española froito da crecente disfuncionalidade do sistema económico. Non hai maneira técnica de aproveitar a gran escala a electricidade nos usos actualmente non eléctricos, por máis que se estea a vender a quimera dos coches eléctricos (imposibles de producir á escala masiva dos coches térmicos, por diversas limitacións, entre elas as de minerais escasos) ou do hidróxeno verde (vector enerxético completamente ineficiente e moi problemático, que tal como recoñece o IPCC ou a Estratexia Europea do Hidróxeno da propia Comisión Europea, nin tan sequera está en condicións de cubrir o noso consumo enerxético actual). Engádase a isto o feito de que é completamente necesario preservar os ecosistemas para loitar contra este Cambio Climático que, como estamos vendo estes días [de xullo de 2022], é tan profundo e cada vez máis perigoso. Temos que deixar de pensar en falsas solucións e abrir o debate na dirección correcta, que son as mudanzas nos padróns de consumo.
MCL: …Porque as mal chamadas renovables, malia ser necesarias, non son realmente unha solución para o verdadeiro problema de fondo, non si? A historia da industrialización afíxonos demasiado a pensar que todo problema ten que ter unha solución, e que ademais ten que ser canto máis tecnolóxica mellor?
ATM: A visión de que todo problema ten solución e de que o proceso é inevitable constitúe unha anomalía histórica que comeza xa coa Ilustración [s. XVIII]. Sempre hai que procurar solucións, mais cómpre termos a humildade de aceptar que non sempre as hai e que, en todo caso, debemos ser prudentes. De feito, o Principio de Precaución é un principio reitor na lexislación europea. A realidade das cousas amosa que cada tecnoloxía comporta consecuencias imprevistas, e que esas consecuencias ás veces son tan onerosas que á mellora tecnolóxica lle chega un momento no que non paga a pena: é o Principio dos Retornos Decrecentes na tecnoloxía. Por desgraza, en moitos campos da tecnoloxía xa estamos nesa fase de retornos decrecentes e é preciso entender que máis tecnoloxía é ás veces contraproducente e que o lóxico non é procurar aínda máis, senón o punto óptimo de tecnoloxía.
MCL: Por volver ao asunto da produción de alimentos… todo o que está a pasar parece apuxar cara á necesidade de acelerar a transición do conxunto do sector ao modelo agroecolóxico, pero tamén ao modelo de consumo de alimentos de tempada e de proximidade. Porque o gasoil non só fai falla para mover a maquinaria nas leiras, senón para mover os camións que recollen o leite, que traen os pensos, que levan o produto ás cadeas de supermercados ou ao consumidor final. É dicir, non só temos que producir en ecolóxico, senón tamén consumir en ecolóxico, por así dicilo, consumindo o que se produza máis preto, en cada comarca, a partir de redes curtas de distribución, o que se adoita chamar produtos de quilómetro cero. Isto parece que aínda non se percibe claramente porque moitas produtoras ecolóxicas de carne, froita ou hortalizas ecolóxicas seguen a depender demasiado duns combustibles baratos e abondosos para levar o seu produto até as persoas que o consomen.
ATM: A agricultura ecolóxica é agora mesmo unha necesidade imperiosa: téñense que recuperar prácticas de cultivo compatibles cun menor uso de enerxía, unha menor inxección de enerxía nos campos. Como ti mesmo explicabas no teu libro Nosotros, los detritívoros, e como teñen estudado diversos pesquisadores, consumimos unha gran cantidade de enerxía en forma de combustibles fósiles na nosa alimentación: entre 10 e 24 calorías de combustibles fósiles por caloría de alimento [producido pola agroindustria]. E a isto habería aínda que engadir os custos enerxéticos do transporte e da distribución. Así que hai que volver ao ecolóxico, o de tempada e o local: non queda outra!
MCL: Vaiamos agora coa resposta (ou falta dela) dos gobernos diante deste panorama. Pensas que é un camiño axeitado o de subsidiar ou bonificar os prezos dos combustibles ou da electricidade? Porque se isto só vai empeorar de aquí en diante, parece lóxico pensar que simplemente axudarlles a pagar unha enerxía que vai ser cada vez máis cara e máis escasa non pode solucionar nada a longo prazo e que só vai baleirar o Estado de fondos e engordar as contas das empresas enerxéticas. Non deberían tomarse medidas estruturais, de cambio radical de modelo, en lugar de meramente de compensación económica de custos que fai que a xente sega a consumir os mesmos insumos, na mesma ou maior cantidade (porque se lles abaratan artificialmente) e instalada nun modelo de produción alimentaria que xa deixou de ser viable? Porque o problema non son en realidade os prezos, senón o declive irreversible dos combustibles fósiles que sosteñen o modelo.
ATM: Desde logo subsidiar o consumo dalgo que a cada paso vai ser máis escaso ou difícil de manter parece unha mala estratexia. Está claro que son parches que se adoptan na esperanza de que os problemas sexan coxunturais, e que polo tanto reflicten a falla de comprensión de os problemas seren estruturais, aparte de que esas medidas supoñen unha subvención encuberta dos gastos duns poucos cos cartos de todos. As verdadeiras solucións pasan polo fomento da produción e o consumo locais, a maior eficiencia no uso dos recursos enerxéticos e non enerxéticos, e o decrecemento do consumo non esencial.
MCL: Que consellos prácticos lles darías ti a pescadores, gandeiras, labregos galegos que están a sufrir as consecuencias deste colapso enerxético? Como podemos axudar desde a ciencia, desde o activismo ecosocial, desde o sindicalismo labrego, para que se comecen a dar pasos urxentes na trasformación rápida do sistema cara a outro máis resiliente, sen esperar a que desde arriba as institucións europeas, españolas ou galegas recoñezan as verdadeiras dimensións do problema e tomen cartas no asunto de verdade?
ATM: A situación dos pescadores é a máis complexa. Precisamos unha análise realista de qué parte da actividade se podería manter cun consumo de enerxía razoable, seguramente fornecida con agrocombustibles. Hai que facer un plan de descenso gradual, usando a actual abundancia fósil para priorizar actividades do sector primario, mentres nos imos adaptando progresivamente ao que vén. No caso da gandeiría os modelos de explotación integrada[1] son parte do futuro necesario, e nese sentido a transición á resiliencia sería máis simple. Por último, en canto á agricultura, é fundamental saír dos grandes circuitos de distribución que fixan uns prezos excesivamente baixos cos que apuntalar o sistema tecnoindustrial. A cidadanía terá que comprender que vai ter que pagar máis polos seus alimentos, hai que facer pedagoxía nese sentido, para que así se poidan cubrir os custos reais e permitir non só unha vida digna á xente que traballa no sector primario, senón que esa actividade sexa viable a longo prazo, é dicir, que sexa resiliente. Por desgraza desde as administracións só cabe esperar unha actitude parcheadora, que segan a considerar os problemas como coxunturais, e sen abordaren as mudanzas sistémicas requiridas, así que a mellor solución pasa pola autoorganización, o consumo local en forma de cooperativas de consumo, etc. Nese sentido aconsello seguir o traballo de Marta Rivera, científica do CSIC, autora do IPCC e especialista en todas estas cuestións.
MCL: E non podemos rematar a nosa conversa contigo sen tocar o problema do caos climático. Levamos anos a ver cómo está poñendo en perigo numerosas colleitas por todo o mundo, mesmo hai quen di que acabada a estabilidade climática do Holoceno, que foi a que fixo posible que a nosa especie desenvolvese a agricultura, tamén ten os seus días contados a agricultura. Como pensas que podemos facer máis resiliente ante un clima cada vez máis caótico a produción de alimentos en lugares coma Galiza?
ATM: Tense que facer un estudo en profundidade de qué especies vexetais, tanto árbores, arbustos e adventicias, se adaptan mellor e poden formar un ecosistema san e resiliente. E isto non se fai da noite para a mañá, e require moito ensaio e erro. Existen diversidade de achegas, desde as explotacións integradas até os bosques alimenticios, pasando polas achegas permaculturais. Precísase moito traballo que debería comezar a se facer xa.
Notas
[1] Aínda que o termo “explotación integrada” se adoita asociar no sector ás macrogranxas, o entrevistado utilízao aquí con outro significado: a integración do gando nos cultivos e labores agrícolas da explotación.
Nuestra revista recompensa las colaboraciones con 
