Zaldibar, Brumadinho baino urtebete geroago

(Hurrengo testua otsailean igorri zuen egileak, COVID19 pandemiaren eztanda baino lehen, eta Zaldibarreko hondakindegiko hondamenaz egun gutxi igaro ondoren. Otsailaren 6az geroztik, Joaquin Beltran eta Alberto Sololuce langileen gorpuak aurkitu gabe daude oraindik,)

Urtebete (eta 12 egun) Brasilen historian izandako hondamendi ekologiko eta sozial handienetako baten ondoren, eta segur aski Planetarena, Brumadinhorena, handik Euskal Herrira itzuli bezain laster, Zaldibarko zabortegiaren hondamena gertatu zen. Biek elkarrekin zerikusirik ez duten gertaerak dirudite, baina elementu asko daude amankomunean. Hasteko, bi lur-jausiak dira, bata lursailekoa eta bertan zeuden zaborretakoa, bestea meatzaritzako lokatzak, biak edukiera gainditzearen eta egoera txarren ondorio.

Brumadinhoren hondamendia urtegi baten hondamendia bezala aurkezten da, baina berez ez da halakoa, edo batez ere ez da ohiko ur biltegia, meatzaritzako hondakinen biltegi bat baizik. Ez da ere Zaldibarkoa bezalako zabortegi bat, baina bere kasuan ere hondakin horiek, harkaitz lohiak, oso kutsatuta daude harri horietatik datozen metal astunekin, eta baita burdina bereizteko erabiltzen diren kimikoekin ere. Osagai horiek Paraopeba ibaia kutsatu zuten, 300 kilometro baino gehiagoko luzera duena, milaka pertsona hornitzen zituena. Urtebete beranduago, oraindik Paraopebak hilda darrai. Guztira, milioi 1 biztanleri eragin die.

Biek irregularidadekin funtzionatzen zuten, ikuskapenak saihestuz eta abar, baina, batez ere, biek amankomuna daukatena da haien kolapsoa gehi heriotzak. Bistan da Brumadinhoren kasua, 272 hildakorekin, gehiegizkoa dela Zaldibarko 2rekin alderatuta, baina ala ere, bezain dramatikoa. Gainera, bi kasuetan langileak dira nagusi eraileen artean. Brumadinhoren kasuan, ez guztiak, baina bai gehienak, lokatzak beraz Vale enpresaren bulego eta kantina aurretik eraman baitzituen.

Amankumeneko beste alderdi bat da bi kasuetan egoera kritikoaz ohartarazi zela, eta bietan langileek beraiek. Kasu bakoitzean ere, tamalez, baldintzez ohartarazi zutenak istripuan bertan hil ziren. Azken egunotan komunikabideetan zabaldu denez, Zaldibarren hildako bi langileetako batek senideei adierazi zien lurraren egonkortasunagatik eta gertatu zena bezalako erorketa bat gertatzeko aukeragatik zuen kezka, baita zabortegian baimendutakoa baino substantzia arriskutsu gehiago botatzen zituztelako ere.
Ezin dugu frogatu, baina dirudienez haien ohartarazpenak ez ziren kontuan hartu, eta haiek, aldiz, jarduteko ardura eta gaitasuna zituztenen pasibotasuna ordaindu zuten.

Brumadinhoko kasuan, krimena gertatu baino zazpi hilabete lehenago, Vale konpainiak ingeniari geotekniko bat eta langile bat bidali zituen biltegiko eustormaren egoera baloratzera, korrosioaren berri izan ostean. Olavo Coelho langileak ohartarazi zuen proposatutako irtenbidea ez zela nahikoa, eta biltegia behin betiko kondenatuta zegoela. Coelho gero hondamenean hil zen. 272 biktima horietako bat. Langile hauek akatsak antzeman eta ohartarazi izanak tragedia gehiago gehitzen die haien heriotzei. Lan zikina, gaizki ordaindua, etab, egiten dutenean besteen zabarkeriengatik ordaintzen duten bezalaxe.

Brumadinhon ere hil ziren gehienak langile tertziarizatuak ziren, azpi-kontratatuak, segurtasun, elkartze edo adin ordaintzeko eskubideak ukatuak zeuzkatenak. Hori dela eta, BBCk Brumadinhoren krimena izendatu zuen “Brasilen 2007an inoiz izandako lan istripurik handiena”. Enpresa horretako langileei gertatutako 14 istripu hilgarrietatik 11k azpikontratatuak izan ziren. 2009an Vale-ko langileen %60 azpikontratatuak ziren.

Iritzi publikoan sendotu den beste zerbait da Zaldibarko hondamendiaren arrazoia gutiziari dagokiola, etekin gehiagoren nahiari; egoera, arauak, ondorioak, arriskuak alboratuz. Brumadinhoren kasuan argi dago. Meatzaritzako hondakinak pilatzeko formula hori debekatuta dagoelako meatzaritza jarduera handiko herrialde askotan, Txileko eta Peruko kasu, eta Hegoafrikan debekatzeko dagoela.

Gainera, bete behar zituzten eta bete ez zituzten edo faltsutu egin zituzten izapide guztiak gehitu behar zaizkie, eta orain, krimena egin eta urtebetera, biktimei ukatzen dizkieten laguntza eta kalte-ordain guztiak gehitu behar zaizkien bezala.

Duela lau urte (2015eko azaroaren 5ean) konpainia berak, Valek (partzuergo batean, Samarco bezala) krimen bera burutu zuen Marianan (horregatik esaten da, halaber, Vale “gaizkile berrerorlea” dela). Krimen horrek 19 pertsona hil zituen, eta 362 familiak etxea galdu zuten. Familia horietatik bakar batek ere, lau urte pasatxok, ez du bere etxea berrezarrita ikusi. Istripu horiek guztietaz gain, Valek irabaziak batzen jarraitu du, eta iazko errekorra gainditu du aurten, %13,7: 1.370 milioi euro. Era berean, bere presidentea Brasilgo transnazional guztien artean sldata handienetakoa da.

Egunotan nabarmendu da, halaber, ez gaudela istripu baten aurrean: zerbait gertatzen denean ezagutzarekin, legea, arauak, gaitasunak eta abar errespetatu gabe, krimen baten aurrean gaude. Krimen horretan, herritarren, langileen eta ingurumenaren segurtasuna zaintzen duten erakundeak ere arduratsuak dira. Brumadinhoren, MABren lagunek (Urtegiek Kaltetuen Mugimendua) beti azpimarratzen dute alderdi hori, krimen bat izan zela, eta Vale enpresa kriminala dela.

Bi kasuetan, zalantzarik gabe, baliabideak eta ingurumena harrapatzen dituen eta inpaktuetan erreparatzen ez duen sistema baten emaitzetan gaude. Ondorioetan pentsatzen ez duen sistema bat, eta beti lortutako emaitzak gutxi direla. Hazkunde sukarra: iazko makro-etekinak ez dira nahikoak, eta gehiago behar da, nahiz eta konpentsazioak eta isunak ordaindu behar ditugun; harkaitz gehiago atera eta txikitu behar da; burdin gehiago eta gehiago ustiatu behar da; zabor gehiago bildu, gehiago ekari, esportazio, kontsumo eta BPGaren helburuak gainditu… baina hondakin gehiago eta gehiago ekoitzi bitartean. Harkaitz tona batetik bestera hondakin tona bat sortzen da -burdinaren kasuan, adibidez. Urrearen kasuan, edo zilarra, edo kobrearen kasuan askoz handiagoa da, 30 tona izatera ere irits daiteke. Brumadinhon 2017an bakarrik, 26,3 milioi tona burdin atera ziren urtebetean. Horri dagokio 26,3 milioi tona hondakin (lokatz suspertoxikoak) urtebetean; gainera, lohia da, eta, beraz, zailagoa da biltegiratzea. Horregatik, ezinezkoa egiten zaie hainbeste biltegiratzea.

Bi kasuetan, alfonbraren azpian eskobatzeko edo burua ezkutatzen duen ostrukaren konparaketak egokiak baino gehiago dira. Gure planetak sufritzen du, klima-aldaketaren sintomak gero eta nabariagoak dira, boteretsuen eta erakundeen aldetik hari aurre egiteko borondaterik ez dagoela jakitea bezala, eta horrekin batera doan gainerako guztiari ere (deforestozioa, desertifikazioa, uretan oxigenoa galtzea, espezieak desagertzea, biomasa galtzea, etab.), alarma piztu arren, kapitalismoaren erritmoa, aberatsaren gutizia, ez da apaltzen. Kolapsoa hemen dago. Eta bi kasuak, Zaldibar eta Brumadinho, horren adibide argiak dira. Hain urrun iruditzen zitzaigun, eta hementxe daukagu. Kaka hori guztia autobide baten gainera erori izanak are metaforikoago bihurtzen du: sistemaren kolapsoa. Topo eginez, haren erreferentzia nagusietako bi oztopatuz: abiadura eta zementua eta asfaltoa, azpiegitura handiak, eta nahi ez den produktua, ikusezina eta ikusi nahi ez duguna, gure praktika kontsumistetatik ezkutatua, zabor hori guztia.

Alde horretatik ere, eredu gisa, azpiegitura gisa, ingeniaritzaren eta teknologiaren goraipatze gisa, bi kasuek gogorarazten digute proiektu horiek ez direla hutsezinak, hainbeste aurreratu arren huts egiten duten azpiegiturak daudela, eta onartu ezin direnak, onartu ezin ditugunak. Baieztatzen digute ez bakarrik arrazoia izan dezakegula, baizik eta eskubidea dugula ustezko makrosoluzio horietako askoren aurka egiteko, askotan, orain erakusten diguten bezala, interes ekonomiko elitistei bakarrik dagozkielako. Izan ere, gainera, ez dira soilik Brumadinho eta Mariana, edo Zaldibar. Urtegiei dagokienez, bakarrik 2018an hondatu ziren ere Kenyako Patel (47 hildako), Afganistango Panjshir (10), Laosko Xe-Pian Xe-Namnoy (36), Birmaniako Swar Chaung (4 hildako) eta Indiako Tiware (23). Gerta daitekeela berresten digute, eta Agoitzeko biztanleek Itoitzekin edo Zangotzako eta Aragoi arroko gainerako herriek Esarekin duten oposizioa eta beldurra ez dira funtsik gabeak.

Gutxietsiko gaituzte, mespretxatu, kriminalizatuko gaituzte, baina krimen hauek arrazoi gehiago ematen digute alferreko eta nahi ez ditugun azpiegiturei aurka egiten jarraitzeko. Hondakinak sortzeko eta tratatzeko gaitasunik ez duten ereduari aurre egiteko; harrapari, txikitzaile den eredu ekozidari; pertsonen, herrien eta Planetaren gainetik duten gutiziari aurre egiteko arrazoi gehiago ematen digute. Horren aurka egiten eta alternatibak sortzen jarraituko dugu.