Novas historias para a transmisión da nova cultura

(Texto procedente do libro Guía para o descenso enerxético. Preparando unha Galiza pospetróleo, publicado pola asociación Véspera de Nada en 2013.)

Hai quen di que as historias que se transmiten no seo dunha comunidade son o que as mantén unidas. En calquera caso contos, cantigas, poemas, romances, son mecanismos moi eficaces para encapsular a alma dunha comunidade (Farnish 2012, 462) ou, non menos importante, para transmitir o coñecemento vital para esa sociedade. Xa que logo, un labor importante que podemos abordar tamén na preparación da nosa comunidade é a produción de historias que, nestes ou noutros formatos, axuden a explicar as radicais mudanzas que está a experimentar a sociedade no seu conxunto ou a nosa comunidade local, derruben os mitos que nos levaron a onde estamos (vid. por exemplo Greer 2008, 35-71), e permitan aprender os novos valores e coñecementos que deben guiar a nova cultura postindustrial, ao tempo que recuperamos ou mantemos elementos da cultura tradicional galega. Advirte con rotundidade John Michael Greer: “(…) as tentativas de mudar o curso da civilización industrial sen modificar as narrativas e símbolos que a dirixen, están condenadas ao fracaso.”

“A narración de novas historias é algo crucial”, dinos tamén Rob Hopkins (2008, 94), o fundador do movemento das Transition Towns. Se cadra ese tipo de relatos deberán xa non ser historias que nos intenten advertir sobre a catástrofe, como viñeron sendo as producidas ata o de agora polo movemento ecoloxista en xeral, senón o que denominan algúns contos postadmonitorios (Hine et al., 2013), é dicir: “historias que dean por descontada a catástrofe e que tenten albiscar como se vai poder apañar a xente e como vai atopar un novo sentido de comunidade tras a queda do mundo que coñeciamos.” Este tipo de relato non busca advertir do colapso nin provocar unha mudanza radical que o evite, senón que recoñece que xa estamos vivindo as consecuencias dese colapso e axuda a configurar como vivirmos con elas.

Tamén o Dr. Michael E. Mills (2008), analizando desde a psicoloxía evolucionista como vai reaccionar a sociedade ante o problema do Peak Oil, acha imprescindíbel a creación de narrativas que nos axuden a mudar valores e a nosa percepción dos demais. “Os tempos revoltos son tempos de mitos”, como dicía Darío Xohán Cabana (1994: 60). “O que pode tomar o lugar deste progresso só pode ser outra poderosa utopia colectiva (…) «Nom podemos pôr de lado os velhos mitos sem criar novos»” (EPG 2010, 29). Aquí, por suposto, serán moi útiles aquelas persoas con coñecementos de música e cultura oral tradicional e as que teñan capacidades para a creación literaria, musical, pictórica (por que non crearmos murais como fan nas comunidades zapatistas en México?), así como as que teñan experiencia na denominada guerrilla da comunicación, que pode ser unha ferramenta comunicativa moi importante durante o período de derrubamento da cultura industrial (Grupo autónomo A.F.R.I.K.A, 2001; Farnish, 2012) así como outras de dubidosa perdurabilidade como o cine ou os medios dixitais. Outro medio de utilidade, se cadra máis arcano, pode ser a manipulación profunda do simbolismo para actuar sobre o pensamento máxico (Greer 2008, 204). De todas estas vías para a construción de novas narrativas se cadra vémoslles un especial valor ás historias que poden ser transmitidas oralmente e, polo tanto, producidas localmente. Así e todo seguramente tamén poidamos contar con apoio doutras comunidades e transmitirmos os novos memes culturais entre unhas e outras aproveitando vías de transmisión cultural máis amplas como Internet, películas, publicacións impresas, narradores itinerantes (como os antigos cegos e os seus cantares), etc. Como di a xente do Dark Mountain Project (2009):

Estamos convencidos de que estas crises afunden as súas raíces nas historias que nos viñemos contando a nós mesmos. Pretendemos desafiar as historias que forman a base da nosa civilización: o mito do progreso, o mito da centralidade do ser humano, e o mito da nosa separación da ‘natureza’. Estes mitos son máis perigosos na medida en que esquecemos que son mitos.

Seguramente como elementos decisivos para a elaboración desa nova narrativa cultural precisemos novas palabras e desterrarmos da linguaxe prexuízos e cargas semánticas impostas pola ideoloxía industrial-capitalista (“as palavras som sempre de quem vence” —EPG 2010, 26). A linguaxe ten unha función mediadora entre o pensamento e a percepción da realidade e úsase como vehículo da ideoloxía e instrumento de dominación (Naredo 2006, 122), e nese sentido é comparábel co concepto de maxia. Xa que logo, tamén podemos usar a poderosa metaferramenta da linguaxe para desarmar unha ideoloxía destrutiva e construír outra nova. Entre estas mudanzas, xa suxeridas por algúns autores como parte da batalla das palabras nesta guerra polo noso futuro (Farnish, 2013; Casal, 2010c e 2013a), poderían estar:

• Diferenciarmos sempre entre as palabras traballo e labor.
• Defendermos con orgullo termos actualmente despectivos como pailán, paifoca, aldeán… relativos aos habitantes do rural. Darlle a volta ao seu emprego desprezativo, ao modo que teñen feito por exemplo os negros e o movemento queer en diversos momentos da historia moderna con certos termos usados para denigrar eses colectivos.
• Usarmos palabras-proxectil que derruben muros mentais levantados pola mentalidade industrial-capitalista como pretende ser, por exemplo e segundo Serge Latouche, o termo decrecemento.
• Substituírmos termos deturpados ou propios dunha mentalidade industrial-capitalista que penetraron na lingua a partir da década de 1970 (Narendra, 2013): medioambiente, ecolóxico, verde, sustentábel, bio-, eco-… Procurarmos termos máis difíciles de deturpar polo sistema industrial e máis ancorados na tradición e na cosmovisión agraria. “Volver carregar as palavras de significados” (EPG 2010, 25).
• Deixarmos de lado a comunicación da precisión propia da linguaxe moderna para apoiarnos máis na comunicación da emoción da linguaxe premoderna. É dicir, usarmos unha linguaxe máis emocional (poética) e menos académica. Basearnos máis no mythos ca no logos, como na Grecia clásica, onde ambos os dous eran medios “precisos e lexítimos” (Kornevall, 2013), o cal pode ser especialmente útil para a nova educación de nenas e nenos. Empregarmos os mitos e activarmos o pensamento máxico nun sentido construtivo, para a modificación da consciencia mediante mecanismos simbólicos que actúen sobre as motivacións, os valores e as metas persoais e colectivas, onde o pensamento científico é menos efectivo (Greer 2008, 204 e 207): “(…) o pensamento humano é mítico por natureza (…) calquera intento de acadar unha mudanza social significativa debe comezar polo nivel mítico, cunha narrativa emocionalmente poderosa e simbolicamente significativa, ou non chegará a ningures.”
• Empregar uns mecanismos de transmisión de cultura práctica con séculos de comprobada efectividade e que son un tipo particular de meme moi útil para a transmisión oral de información: os refráns. Sería moi interesante tanto recuperarmos os refráns tradicionais da nosa cultura máis útiles desde o punto de vista dos valores e coñecementos que precisamos revitalizar, como crearmos novos refráns para os novos tempos e as novas prácticas ou importarmos refráns propios doutras culturas se nos resultan útiles.
• Procura de símbolos, lingüísticos ou non, para nos autoidentificar e identificármonos coa nosa biorrexión ou coa nosa comunidade local. Posíbel emprego de tótems, iconas, bandeiras, logotipos, elementos do vestir, autodenominacións (porque o que non ten nome, non existe) da xente que emprendemos o camiño da mudanza social pospetróleo, como mecanismos de construción (e comunicación expansiva) dunha nova identidade colectiva.

Bibliografía

• CABANA, Darío Xohán (1994): O cervo na torre. Xerais, Vigo.
• CASAL LODEIRO, Manuel (2010c): «Renunciemos a la palabra sostenibilidad», De(s)varia Materia (blog persoal).
• CASAL LODEIRO, Manuel (2013a): «A urxencia dun novo léxico», De(s)varia materia (blog persoal).
• DARK MOUNTAIN PROJECT, THE (2009): Uncivilisation. The Dark Mountain Manifesto. Dark Mountain Project, Ulverston, Reino Unido.
• ESCOLA POPULAR GALEGA (2010): A defesa da Terra e a dialéctica do progresso. Escola Popular Galega.
• FARNISH, Keith (2012): Underminers: A Practical Guide for Radical Change. Autoedición.
• GREER, John Michael (2008): The Long Descent. A user’s guide to the end of the industrial age. New Society Publishers, Gabriola Island, Columbia Británica, Canadá.
• GRUPO AUTÓNOMO A.F.R.I.K.A.; BLISSET, Luther; BRÜNZELS, Sonja (2001): Manual de guerrilla de la comunicación. Virus Editorial, Barcelona.
• HINE, Dougald; HUNT, Nick; KINGSNORTH, Paul; ODASSO, Adrienne (2013): Editorial: «Post-Cautionary tales», en Dark Mountain, nº 4 (verán 2013). Dark Mountain Project, Ulverston, Reino Unido.
• HOPKINS, Rob (2008): The Transition Handbook: From oil dependency to local resilience. Chelsea Green, White River Junction, Vermont, EUA.
• KORNEVALL, Andreas (2013): «Life Cairn», en Dark Mountain, nº 4 (verán 2013). Dark Mountain Project, Ulverston, Reino Unido.
• MILLS, Michael E. (2008?) «Evolutionary psychology and peak oil: A Malthusian inspired “heads up” for humanity», web persoal.
• NARENDRA (2013): «Dispatches from Bastar», en Dark Mountain, nº 4 (verán 2013). Dark Mountain Project, Ulverston, Reino Unido.
• NAREDO, José Manuel (2006): Raíces económicas del deterioro ecológico y social. Más allá de los dogmas. Siglo XXI, Madrid.