Publicado: 07/02/30
Autor: Henrique P. Lijó
Idioma: GL
Fotografía original: Daniel Csörföly (Wikimedia Commons).
O cénit da concentración urbana. Análise das mudanzas nos asentamentos humanos no inicio do colapso
O decorrer dos últimos tres lustros, evidenciou que a humanidade está a atravesar as portas da súa máis fonda mudanza desde a revolución neolítica. Nas seguintes follas describiremos como se ten producido o proceso coñecido como peak urban ou cénit da concentración urbana. Un acontecemento en plena expansión nesta terceira década do século XXI e que está obrigando a volver a plantexarnos os usos dos distintos territorios.
Despois da crise financeira, do estoupido da burbulla inmobiliaria de 2008, chegou o crash dos bonos corporativos de principios do 2016, precedido polo estourido da burbulla do fracking estadounidense e que xa fora predita polos analistas máis serios (Turiel, 2013): “Nalgún lugar teremos que meter os cartos que tan gratamente nos prestan os bancos centrais a menos do 1% de interese” dicían os/as inversor*s alá polo 2014. Despois disto, unicamente *s máis acérrim*s defensor*s, verdadeir*s adit*s da macroeconomía, continuaron a crer nas posibilidades de medrar economicamente (Stathan, 2020). A evidencia caía coma unha pesada lousa sobre as cabezas daqueles miopes que, obstinados na estima da doutrina liberal, proseguiran o seu autismo cognitivo. Até seus propios números negaban as súas razóns: desde a década dos 70 do tan lonxano século XX, o capitalismo non fora capaz de achegar marxes de acumulación positiva sen a axuda da financiación; é dicir, as entidades bancarias aseguraban os seus beneficios na crenza dun progreso económico constante, facían fortes inversións, coa esperanza de que a produtividade fose maior cada ano, e o beneficio chegaría de novo ás súas mans por medio dos tipos de interese. Pero a malencarada enerxía, teimaba no seu empeño de esgotarse, de rebaixar a súa dispoñibilidade, de non ser convertida en valor de cambio (Doldán, 2017).
Mais unha revolución nacía nos territorios urbanos despois do 2015. A súa base material non era outra que a propia desintegración do urbano en múltiples configuracións de novidosos estilos de vida, dificilmente etiquetábeis baixo a dicotomía rural-urbano. As cidades que noutrora foran sumidoiros de enerxía e materiais, vivían unha fonda recomposición. As décadas do 2010 e 2020 foron o escenario temporal do cénit da concentración urbana. Aínda que as migracións internas cara as cidades foron unha constante desde as primeiras industrializacións, non foi até os anos 60 cando os planos de desenvolvemento económico para o Estado Español do Réxime Franquista, dispuxeran todo o preciso para desertizar os concellos rurais en pos da industrialización das cidades. A importación de produtos estranxeiros, a mecanización agraria, os baixos salarios aos produtores de alimentos e a esperanza de sumarse á febre consumista urbana, levaran a milleiros de mozos e mozas a mudarse ás cidades (Bentolila, 2001). En termos enerxéticos, podemos dicir que o urbano expoliaba a enerxía dos territorios rurais para manter en funcionamento a grande máquina do capitalismo global, unha máquina cada vez máis tecnificada, que precisaba cada vez máis enerxía.
Sen embargo, o escenario post-colapso está resultando ser ben distinto daquela ficción urbana. A indispoñibilidade de enerxía concentrada, obriga agora aos urbanitas a atopar outras formas de vivir. A inhabitabilidade urbana comezou a pulular polas mentes dunhas cantas persoas, sen aínda centrar o taboleiro do debate das primeiras décadas do S.XXI. Os postos de traballo comezaban a escasear, e unha fonda desilusión aboiaba nas conciencias daquel*s que durante anos se prepararan para competir no mercado do traballo inmaterial cognitivo. Foi nesta altura cando o crecemento poboacional dos territorios urbanos se detivo bruscamente, dando paso a un lento retroceso do número de habitantes, acelerado a partir do inverno de escaseza de 2020 (Castelo, 2020).
Pese a isto, o peso en importancia das urbes non caeu en picado. Estas seguían acumulando enormes bolsas poboacionais, un mercado de demandantes de recursos que, ademais estaba moi ben conectado co resto do territorio. En paralelo, a súa desconcentración facíase irremediábel. Os territorios circundantes enchíanse rápido de familias, na medida en que o contacto directo coa terra viraba un fundamental medio de produción e sustento. No actual 2030, o emprego de combustíbeis fósiles tornouse un recurso puntual ao que algunhas familias acoden cando é absolutamente necesario. O decrecemento do tráfico rodado deixou grandes avenidas e autopistas libres para o camiño a pé, polo que a concepción do espazo público incorporou eses milleiros de quilómetros que noutros tempos estaban tan so destinados ao transporte. De parques e rotondas agroman improvisadas hortas, aínda insuficientes para alimentar a toda a poboación urbana, cuxa sustentación divídese en dúas proporcións: traballo asalariado e labor comunitario (Lorea, 2027). A articulación do traballo comunitario non está exenta de problemas, e tan so as comunidades máis fortemente organizadas son capaces cooperar sen traumas. En cambio, alí onde a terra escasea, no centro das cidades, ben pouc*s son *s que se atreven a cooperar, e abundan quen se sustentan case unicamente de traballo asalariado, cada vez menos frecuente e precario, ofrecido en torno ao servizo ás grandes castas familiares, e dos beneficios do comercio (Porta, 2019).
A procura de terra cultivábel fixo renacer un neo-agrarismo, en loita constante con novas fórmulas de acumulación material baseadas na propiedade de terras de cultivo ao servizo dos enclaves privados dirixidos por grandes conglomerados de empresas multinacionais, moi beneficiados pola reubicación do capital financeiro após o último crash. A nova estratexia do capitalismo (esta vez si) pos-industrial vese en serios apuros. A presión á que se ve sometido é, por unha banda, a descentralización dos asentamentos urbanos, que día a día expulsan maiores masas sociais, e a existencia das coñecidas como “institucións comunitarias” ou coloquialmente “comunas”: estruturas de base presentes en case todos os Concellos, criadas a partir do 2014 en torno á idea da soberanía popular e a democracia asemblearia enfrontadas pola súa propia natureza ao expolio realizado polas grandes fortunas sobre todo o público e o común. O éxito máis brillante destas, é o esforzo en materia de “I+D+i pos-C”; a innovación en materia enerxética pos-colapso, cuxa vertente non é unicamente tecnolóxica, senón tamén política e social. A fin destas políticas é a consecución de modelos de economía cooperativa e local á marxe do capitalismo, e recuperando servizos sociais moi danados polas políticas produtivistas da dereita e da esquerda anteriores, e á súa pésima xestión da enerxía (Otero, 2016). Por outra banda, o Estado vese cada vez máis limitado en canto a recursos. Este feito provocou —como xa se veu ilustrando en publicacións coma esta— milleiros de espazos escuros, lugares onde o mecánico brazo do Estado soberano non alcanza, o que lle impide mediar no conflito social presente. A situación neste senso, volveuse moi perigosa, e en non poucas ocasións forzas militarizadas, pagadas polo capital privado, interveñen nas ocupacións de terras.
O territorio ficou dividido en varias fases, se ben ninguén foi quen aínda de achar unha categorización aceptada por tod*s, poderiamos resumir a problemática deste xeito:
- Centros das cidades: Serven de lugares de intercambio comercial e conexión política e social entre aldeas, arrabaldes, suburbios e outras periferias. Ademais, son o hábitat desa porcentaxe da poboación (ao redor dun 15%) que aínda vive por medio dun salario. É tamén, territorio de excluíd*s; persoas que por unha ou outra razón se negaron a cooperar coas comunas ou foron expulsadas delas, e agora malviven aproveitándose dos residuos dunha sociedade da abundancia cuxa desaparición se negan a admitir.
- Enclaves ou grandes urbanizacións privadas: O medo á pillaxe e ao roubo produciu que as *s propietari*s de capital privado se mudasen a parcelas residenciais afastadas das urbes, e nalgún caso onde lles era conveniente, fortificaran certos barrios de cidades en territorios onde exercían un máis doado control do Estado. Alí viven mantendo case todas as comodidades da sociedade industrial de comezo de século grazas aos corpos de seguridade privados, zonas de control hipertecnificadas e un grande volume de capital humano (así o chaman) destinado ao traballo en pos da súa comodidade e mantenza.
- Zonas periurbanas: A súa mellor definición pasa por seren un espazo de transición entre o rural e o urbano. Ao non poder contar con salarios que as sustentasen, a meirande parte das familias decidiron mudarse ás contornas urbanas, onde conxugan o labor comunitario —centrado no traballo agrícola— cos salarios dun/has poucos/as membros destas comunidades. Nestas zonas a porcentaxe de asalariados/as diminúe ano a ano e na altura do 2030 está nun 10% (IGE, Enquisa de Poboación Activa – 2029)
- Aldeas tradicionais: Situadas en contornas unicamente rurais, a súa poboación ten aumentado na última década. Aínda que non existen datos fiábeis, estímase a porcentaxe de crecemento das aldeas tradicionais nun 100%, é dicir teríase duplicado a poboación rural galega con respecto a 15 anos atrás. Son os espazos nos que a transición a modelos de economía pos-industrial está a ser máis sinxela, e onde se atopan as comunidades máis fortemente constituídas.
Bibliografía
- Bentolila, S. Las migraciones interiores en España (2001) En liña: http://www.fedea.net/documentos/pubs/dt/2001/dt-2001-07.pdf
- Castelo, M. Um inverno frio de 2020. Reflexões frente da lareira (2020) Ed: Editorahumana
- Doldán, X. Maxias, meigas, bruxos e feitizos da economía moderna. De onde crían que viña todo isto? (2017) Ed: Estaleiro Editora
- Lorea, S. ¿Hacia una nueva división de clase? La labor comunitaria y el trabajo asalariado (2027) Ed: Nuevos clásicos
- Porta, E. A repercusión do peak oil no territorio galego. O caso dos barrios fortaleza (2019) Ed: Laiovento
- Otero, J. A enerxía é a fonte de toda emancipación (2016) Ed: Unión Libertaria
- Stathan, J. They wanted to grow forever... (2020) Ed: My little book
- Turiel, A. El fracking se fractura (2013) En liña: http://crashoil.blogspot.com.es/2013/11/el-fracking-se-fractura.html
A Ludita
A investigación sobre estas novas formas de habitar o territorio, lévanos a coñecer a comunidade de A ludita cuxo centro neurálxico está situado nun antigo centro comercial ás aforas dunha vella cidade, no seu día motor industrial da comarca. É difícil saber cal é a cantidade de persoas que moran nesta comunidade, mais estimacións feitas polo propio investigador e a información proporcionada por informantes clave durante as entrevistas cifran o seu número en torno ás 7.000, o que a converte na quinta comunidade máis grande de toda a comarca. A medida que nos achegamos ao centro da Ludita, observamos centos de mensaxes escritas nas paredes de casas e edificios ruinosos que reproduzo aquí debido ao seu carácter representativo:
- Terra, vida e enerxía
- Comunal ou barbarie
- O seu crecemento é a nosa ruína
- A Ludita en solidariedade coas compañeiras do 20 de Marzo
- Comuna d'A Ludita: Cooperar para repartir
- Sen cooperación somos carne de canón
- Non hai progreso se sacrificamos a Terra.
- ...
Desde o antigo Centro comercial a comuna estendeuse a casas de varias alturas que o rodean, e onde tamén moran comuneir*s. A combinación entre terras de cultivo e edificios de varias plantas, fai do lugar un espazo dificilmente categorizábel como rural ou urbano. É evidente o seu pasado urbano, pois a cor do formigón inunda a vista, pero mesturado con verde e amarelo. Entre algunhas das casas podemos atopar pequenas hortas unhas veces, e lugares de almacén outras, onde se acumulan ferramentas e vehículos da era industrial, probabelmente agardando para seren empregados con combustíbeis non fósiles, ou se cadra para aproveitar as súas pezas noutros oficios.
Para chegar até aquí, primeiro tivemos que atravesar varias hectáreas de cultivos de millo, hortalizas, endívias, nabos, cenouras, patacas... cultivos de tempada seca. Algúns cortellos con animais de granxa, pitas as máis da veces, sempre pegadas ás casas d*s propietari*s, uns poucos coellos e vacas leiteiras, non máis de 3 por casa.
A medida que avanzamos na comuna, o asfalto faise máis denso na paisaxe, desaparecen por completo os animais máis grandes, coma as vacas e os porcos, pero mantéñense as pequenas hortas. Calquera recuncho é boa excusa para sementar unha leiriña, que provea de alimentos ás familias que moran neste lugar. Polo que puidemos observar até agora, a familia é a estrutura básica de organización social, adoitando compartir morada. Se ben o concepto de familia é algo relativo, e non dependente de relación consanguínea, pese a que tamén é certo que a familia tradicional (consanguínea) ten retomado grandes espazos na sociedade actual.
Achegámonos ao centro da Ludita. Unha grande explanada distribúe diferentes edificios aos seus lados, serve a súa vez de espazo común, hai algúns postos de venda, moit*s cativ*s brincando e moita outra xente de parolada, outra adicada a oficios recuperados como a carpintería. Ao fondo, xunto ao que parece un pequeno obradoiro, varias persoas afánanse na construción dunha pequena embarcación.
Fronte a un edificio de vidro situado á nosa dereita está o noso contacto. Ela é parte da Xunta do Goberno da Comuna da Ludita. Este órgano naceu como medio de toma de decisións colectivas e arbitro imparcial nos conflitos entre particulares. A Xunta de Goberno ten un local na parte de abaixo dunha grandísima tenda de deportes.
- *s arquitect*s da era industrial tiveron o detalle de orientar este lateral cara ao leste – comenta ela sinalando unha parede de vidro mentres entramos. - É unha sorte, porque nos axuda a manter a calor do pouco sol que loce durante o inverno.
Eva, ten arredor de 40 anos, é unha muller miúda coas mans desgastadas do traballo no campo. Lévanos polo pavillón a fume de carozo mentres saúda a algunhas das persoas que se atopan alí. Abandonamos a primeira planta, e no segundo andar, despois de atravesar un longo corredor, entramos nunha sala duns 40 metros cadrados.
- Esta é unha sala para a Xunta de Goberno, onde se organizan as asembleas comunais antes de baixar ao primeiro andar.
Sorpréndenos, na parede do fondo, iluminada polo luz da xanela que dá á explanada central unha frase pintada:
Din que o Home é a creación suprema de Deus, e todo na natureza está a súa disposición. Pero na Ludita non somos tan presuntuos*s como para vulnerar a terra que nos sustenta.
Eva decátase da nosa sorpresa e sorrí. De seguida tomamos asento e comezamos coa entrevista.
- Moitas grazas por acollernos e facilitarnos esta entrevista Eva, fasnos un grande favor. Non quixeramos perder máis tempo e comezar coa entrevista axiña. Paréceche axeitado?
- Claro.
- Ben! Poderías comezar por contarnos cal é a túa experiencia na organización da Ludita?
- Eu fun escollida hai 6 meses como parte da Xunta de Goberno da Comuna. En total somos 7 membros da Xunta e a nosa función consiste na facilitación da toma de decisións e a mediación en conflitos internos. A escolla da Xunta lévase a cabo mediante o apoio das familias, de forma que *s sete voluntari*s que máis apoios obteñan da Asemblea dos Comúns serán quen fagan parte da Xunta. Nas votacións da Asemblea so se permite un voto por cada casa con fume é dicir, habitada.
Para as familias, ter un membro na Xunta de Goberno é sinónimo de recoñecemento e orgullo, pero o certo é que non supón ningún privilexio, máis ben ao contrario, xa que adoita ser unha carga pesada de traballo que non te libra das túas labores para coa comuna. O tempo máximo de estadía dunha Xunta é de 2 anos, e este pode ser menor no caso de reclamaren nova elección de Xunta un terzo das familias.
- Ti es unha das primeiras das que chegou aquí hai 15 anos, cóntanos a historia da Ludita. Como naceu?
- Naceu coa ocupación deste Centro Comercial. O seu inicio non se debeu a grandes plans políticos, nin a estratexias de cara ao colapso, iso veu despois. Naceu por pura necesidade das persoas que vivían na súa contorna, e que aturaban que este lugar levase 5 anos baleiro. O desemprego, os problemas de vivenda e, sobre todo, a falta de recursos da Administración estatal levou ás primeiras 40 persoas a tomar este lugar pola forza simplemente para vivir mentres agardaban que a situación mellorase.
- Pero a situación non melloraba...
- Efectivamente. Tal empezaba a ser a necesidade de recursos para a manutención básica que non tivemos máis remedio que comezar a xestionar aspectos fundamentais das nosas vidas de forma directa. Todo isto deuse en paralelo á andaina das candidaturas cidadás que irromperan no panorama político da cidade a partir do ano 2015, logrando estabelecer fórmulas abertas de participación popular no Concello. Grazas a isto, tivemos certa cobertura por parte da administración.
- E despois...
- En poucas semanas comezaron a chegar familias enteiras ao lugar, tanto foi así que nos vimos empurrad*s a tomar as terras adxacentes e convertelas en hortas de cultivo. Foi un momento de moito caos. No primeiro ano de existencia a organización era moi precaria e ninguén tiña a certeza de como actuar. Por unha banda non podiamos pechar as portas dun espazo que nos viña grande, por outra o aumento de xente na comuna implicaba unha organización que estaba moi lonxe de facerse realidade, e ademais estaba o problema de expandir as nosas áreas de cultivo. Sen embargo, o primeiro ano foi tamén o momento no que a palabra cooperación tomou un significado transcendental nas nosas vidas.
- Como fixestes para distribuírdes as áreas de cultivo?
- Nun principio cada familia tomaba as terras que máis lle conviñan. Aínda que as expropiabamos de forma común, o traballo e as propiedades das terras dividíronse por unidades familiares. Pero isto supuxo unha serie de problemas. O primeiro foi que, ao estar o terreo demasiado parcelado, resultou ser pouco produtivo para determinados cultivos coma os cereais, o segundo e máis importante foi a percepción que algunhas familias tiñan do seu terreo fronte ao dos demais. Moit*s estaban convencid*s de que lles tocara o peor anaco. Pequenos furtos comezaron a facerse comúns, e as tomas de decisión remataron por ser unha disputa constante pola propiedade das terras. Isto foi así até que a Asemblea decidiu tomar a única decisión que parecía racional: compartir terras e traballo por igual, desfacendo as parcelas, polo que o conxunto das terras pasou a ser propiedade da Comuna. A partir deste momento foi cando realmente se iniciou a constitución da Comuna A Ludita.
- E actualmente como vos organizades?
- Dependemos fundamentalmente de dúas actividades: a agricultura e o comercio. Levamos a cabo máis actividades como a gandería e a pesca, pero estas en menor medida, xa que requiren dun gran investimento de recursos. Cada quince días coincidimos con habitantes doutros lugares no centro da cidade, onde se levan a cabo as feiras. Alí cada comunidade ten delimitada unha zona onde colocar os seus produtos, que se venden desde primeira hora da mañá. É unha oportunidade para termos relación con máis xente que se auto-organiza en institucións comunitarias, e as tardes empregámolas para chegar a acordos en común, expoñer problemáticas e tentar axudar no que podamos. En realidade eses momentos teñen moitas finalidades, mesmo temos festividades en común có remate de cada estación. As cidades continúan a ser o centro de certa actividade porque as infraestruturas de transporte coas que aínda contamos están dirixidas cara elas, e nelas segue habitando unha pequena porcentaxe de xente asalariada que poden pagar os nosos produtos, aínda que o intercambio é sobre todo entre comuneir*s.
- Cal é a relación con esa porcentaxe de xente asalariada?
- Coma sempre aconteceu, as cidades dependen do agro para fornecerse de alimentos, se ben debido a que o número de asalariad*s é inferior cada ano, as cidades van quedando cada vez máis baleiras, e as comunas facemos de espazo de asentamento para estas persoas.
- A Ludita está situada a poucos quilómetros dun dos barrios fortaleza máis grandes da comarca. Cal é a situación a este respecto?
- Moi complexa! Estes barrios son sumidoiros e recursos, a súa extensión é un problema para a nosa supervivencia e á vez a nosa extensión é un problema para as súas comodidades. En ocasións non temos máis remedio que apropiarnos de terras de cultivo que son propiedade de empresas que lles venden a produción aos barrios fortaleza. Isto ten suposto máis dun roce, e creo que case todas as comunas somos conscientes de que a súa existencia representa un perigo. Sen embargo, o número de comuneir*s aumenta cada ano, o que nos obriga a aumentar as terras destinadas ao noso sustento. É unha situación de tensión constante na que nunca sabemos con certeza cal vai ser o seu próximo movemento. Na pasada primavera un corpo de seguridade privada tomou pola forza varias hectáreas d*s nos*s veciñ*s. Este feito fixo que as comunas da comarca nos reunísemos para tomar unha decisión. Finalmente concluíuse que era mellor procurar outros terreos aínda que fosen de peor calidade que enfrontarnos ás forzas das empresas. Pero isto provocou certa división e, desde entón, algúns pequenos grupos de comuneir*s comezaron a actuar pola súa conta, sabotando a maquinaria que traballa nos campos das empresas.
- E o Estado non fai nada fronte a isto?
- Legalmente a propiedade é destas empresas que aínda posúen cartos de abondo para comprar terras. Por iso o Estado ten as mans atadas ante este conflito. E xa sabemos a pouca capacidade que ten a día de hoxe en certos ámbitos. Ademais, os seus recursos tamén escasean, e son moi pouc*s comuneir*s que pagan impostos. No ámbito administrativo pódese dicir que estamos so*s, tan so podemos contar coas institucións que nós mesm*s montamos. Iso si, o Estado fai especial fincapé en manter o status quo, e persegue, na medida das súas posibilidades a estes grupos de comuneir*s que actúan mediante sabotaxes, amparándose na estratexia de loita internacional contra Némesis, aínda que estas persoas non teñan por suposto nada que ver con esa rede.
- Cal cres que vai ser a conclusión deste conflito?
- A súa sociedade está destinada a desaparecer, diso non hai dúbida, o caso é que a súa desaparición non se leve por diante todo o que estamos construíndo desde as comunas. Un enfrontamento directo coas empresas e barrios fortaleza estaría decantado ao seu favor, e nin tan sequera podemos ter esperanzas en que o Estado trate de defendernos. A estratexia, segundo o meu parecer, é a espera. Canto máis tempo pase até que se produza este enfrontamento, máis débiles estarán el*s e máis fortes e cohesionad*s nós.
<__/ volver